اهداف سیاسی
الف) اهداف بینشی
شناخت مبانی سیاسی اسلام، مانند مشروعیت الهی حکومت و ابزاری بودن قدرت، اهداف سیاسی اسلام، مانند تحقق عدالت و تشکیل جامعه ی توحیدی، و حقوق و وظایف متقابل حاکم و مردم در اسلام
قرآن کریم: ... إِنِ الْحُکْمُ إِلاَّ لِلَّهِ...: (1) حاکمیت تنها از آن خداوند است؛ لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَیِّنَاتِ وَ أَنْزَلْنَا مَعَهُمُ الْکِتَابَ وَ الْمِیزَانَ لِیَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ...: (2) به راستی پیامبران خود را با دلایل آشکار فرستادیم و با آنها کتاب و میزان نازل کردیم تا مردم به قسط و عدل به پا خیزند؛ وَ إِنَّ هٰذِهِ أُمَّتُکُمْ أُمَّةً وَاحِدَةً وَ أَنَا رَبُّکُمْ فَاتَّقُونِ: (3) و همانا این امت شماست که امتی یگانه است و من پروردگار شما هستم؛ پس از من پروا داشته باشید.
شناخت ولایت و امامت حضرت ولی عصر - عجل الله تعالی فرجه الشریف
عن رسول الله (ص): مَن ماتَ وَ هُوَ لا یَعرِفُ إمامَهُ مناتَ میتَهً جاهِلیَّهً: (4) کسی که بمیرد بدون آن که امام خود را بشناسد به مرگ جاهلیت مرده است.شناخت ولی فقیه به عنوان نائب عام امام زمان - أرواحنا فداه
عن مولانا صاحب الزمان (عج): ... و أمَّا الحَوادِثُ الواقِعَهُ فَارجِعُوا فیها إلی رُواهِ حدیثنا فإنَّهُم حجتی علیکُم و أنا حجهُ الله ...: (5) و اما در حوادثی که پیش می آید به راویان حدیث ما ] فقها[ رجوع کنید که ایشان حجت من بر شما هستند و من حجت خدا هستم.آگاهی از شرایط سیاسی داخلی و بین المللی
عن الصادق (ع): ... و العالِمُ بزمانه لا تهجُمُ علیهِ اللَّوابِس...: (6) و کسی که به زمان خویش آگاه باشد، امور مشتبه بر او هجوم نمی آورند؛ علی العاقِلِ أن یکونَ عارِفاً بزمانِه... : (7) عاقل باید زمان خود را بشناسد.شناخت دوست و دشمن
قرآن کریم: إِنَّ الشَّیْطَانَ لَکُمْ عَدُوٌّ فَاتَّخِذُوهُ عَدُوّاً...: (8) به درستی که شیطان دشمن شماست، پس او را دشمن بگیرید؛ لَتَجِدَنَّ أَشَدَّ النَّاسِ عَدَاوَةً لِلَّذِینَ آمَنُوا الْیَهُودَ وَ الَّذِینَ أَشْرَکُوا...: (9) دشمن ترین مردم نسبت به مؤمنان را یهود و مشرکان خواهی یافت.آگاهی از اهداف و نقشه های دشمن
عن أمیر المؤمنین (ع): مَن نامَ عن عدوهِ أنبَهَتهُ المَکایِد: (11) کسی که از ] توطئه[ دشمنش ] غافل است و[ به خواب رفته حیله ها و فریب ها ] ی دشمن[ او را بیدار می کند.ب) اهداف گرایشی
گرایش به تحقق دولت کریمه
عن الباقر (ع): ... اللهمّ إنّا نرغَبُ الیک فی دوله کریمهٍ تُعِزُّ بها الاسلامَ و أهلَهِ و تُذِلُّ بها النفاقَ و أهله و تجعلنا فیها من الدُّعاه إلی طاعتِکَ و القاده إلی سبیلک و ترزُقُنا بها کرامه الدنیا و الآخرَه...: (12) خداوندا، ما به درگاه تو خواهان دولتی بزرگوار هستیم که با آن اسلام و اهل اسلام را عزیز داری و نفاق و اهل آن را خوار و ذلیل سازی و ما را در آن دولت از دعوت کنندگان به اطاعت خود و راهنمایان به راه خود قرار دهی و به این وسیله به ما بزرگی دنیا و آخرت را ارزانی داری.محبت و مودّت، نسبت به ولی امر و امام غائب (عج) و رهبری نظام اسلامی
قرآن کریم: ...قُلْ لاَ أَسْأَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبَى...: (13) بگو از شما در برابر آن ] رسالت[ مزدی نمی خواهم جز دوستی با خویشان من ( ائمه ی معصومین علیهم السلام).محبت و مودّت نسبت به مسلمانان جهان و نفرت و بیزاری از دشمنان اسلام
قرآن کریم: محمدٌ رسول اللهِ و الذین معهُ أشدَّاءُ علی الکفّارِ رُحَمَاءُ بینهم ...: (16) محمد رسول خداست و آنان که با اویند بر کافران سرسخت و میان خود مهربان اند.نترسیدن از قدرت های استکباری و سرزنش های مخالفان
قرآن کریم: إِنَّمَا ذٰلِکُمُ الشَّیْطَانُ یُخَوِّفُ أَوْلِیَاءَهُ فَلاَ تَخَافُوهُمْ وَ خَافُونِ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ: (17) این شیطان است که دوستان خود را می ترساند، پس اگر ایمان دارید، از او نترسید و از من بترسید؛ ... یُجَاهِدُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ لاَ یَخَافُونَ لَوْمَةَ لاَئِمٍ...: (18) در راه خدا پیکار می کنند و از سرزنش هیچ کس نمی ترسند.حساسیت داشتن و بی تفاوت نبودن درباره ی وضعیت سیاسی داخلی و بین المللی
گرایش به دفاع از نظام و میهن اسلامی و آرمان های انقلاب اسلامی
ج) اهداف رفتاری
التزام عملی به ولایت مطلقه ی فقیه و قوانین و مقررات حکومت اسلامی
عن أبی عبدالله (ع): انظُرُوا إلی مَن کانَ مِنکُم قد روی حدیثنا و نظر فی حَلالنا و حَرامِنا و عرفَ أحکامَنا فَارضوا به حَکماً فإنِّ قد جعلتُهُ علکیم حاکِماً فإذا حکم بحُکمِنا فلم یَقبلِه منهُ فإنَّما بحکم اللهِ قدِ استخفَّ و علینا ردَّ و الرادُّ علینا کالرّادِّ علی اللهِ و هو علی حدِّ الشرکِ بالله: (19) بنگرید به کسی از شما که حدیث ما را روایت می کند و در حلال و حرام ما می نگرد و احکام ما را می شناسد، پس به حاکمیت او رضایت دهید که من او را بر شما حاکم قرار دادم. پس اگر چنین کسی به حکم ما حکم کرد و کسی از او نپذیرفت، در واقع حکم ما را سبک شمرده و ما را رد کرده است و کسی که ما را رد کند خدا را رد کرده و این کار در حد شرک به خداوند است.اعلام حمایت و فداکاری و جان فشانی در راه اسلام، میهن اسلامی، مسلمانان و مستضعفان جهان
قرآن کریم: وَ مَا لَکُمْ لاَ تُقَاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ الْمُسْتَضْعَفِینَ مِنَ الرِّجَالِ وَ النِّسَاءِ وَالْوِلْدَانِ الَّذِینَ یَقُولُونَ رَبَّنَا أَخْرِجْنَا مِنْ هٰذِهِ الْقَرْیَةِ الظَّالِمِ أَهْلُهَا وَ اجْعَلْ لَنَا مِنْ لَدُنْکَ وَلِیّاً وَ اجْعَلْ لَنَا مِنْ لَدُنْکَ نَصِیراً: (20) و چرا در راه خدا و مردان و زنان و کودکان مستضعف پیکار نمی کنید، هم آنان که می گویند پروردگارا ما را از این آبادی که ساکنانش ستمگرند خارح کن و برای ما از جانب خود سرپرست قرار ده و برای ما از جانب خود یاور بگمار؛ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الَّذِینَ یُقَاتِلُونَ فِی سَبِیلِهِ صَفّاً کَأَنَّهُمْ بُنْیَانٌ مَرْصُوصٌ: (21) به درستی که خداوند کسانی را که در راه او صف بسته پیکار می کنند و همچون بنایی محکم و استوارند دوست می دارد.کسب و حفظ استقلال سیاسی
قرآن کریم: ... وَ لَنْ یَجْعَلَ اللَّهُ لِلْکَافِرِینَ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ سَبِیلاً: (23) و خداوند هرگز برای کافران بر مؤمنان راه ] سلطه[ قرار نداده است.شرکت برشور در حرکت های سیاسی - ملی برای تحکیم نظام اسلامی مانند راه پیمایی ها و انتخابات
اعلام انزجار از اقدامات استکباری قدرت های سلطه گر جهانی، حفظ حقوق و اقدام برای بازپس گیری حقوق مسلمانان ستم دیده و مستضعفان در حد توان
قرآن کریم: لاَ یُحِبُّ اللَّهُ الْجَهْرَ بِالسُّوءِ مِنَ الْقَوْلِ إِلاَّ مَنْ ظُلِمَ وَ کَانَ اللَّهُ سَمِیعاً عَلِیماً: (24) خداوند بلند کردن صدای سخن به بدگویی را دوست ندارد مگر کسی که به او ظلم شده است و خداوند شنوا و داناست.استفاده از قدرت سیاسی برای تحقق آرمان های سیاسی - اجتماعی اسلام
قرآن کریم: الَّذِینَ إِنْ مَکَّنَّاهُمْ فِی الْأَرْضِ أَقَامُوا الصَّلاَةَ وَ آتَوُا الزَّکَاةَ وَ أَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَوْا عَنِ الْمُنْکَرِ وَ لِلَّهِ عَاقِبَةُ الْأُمُورِ: (28) آنان که اگر در زمین توانایی شان بخشیم نماز را به پای می دارند و زکات می دهند و به معروف امر می کنند، از منکر باز می دارند، و عاقبت کارها برای خداوند است.تلاش برای تحصیل شایستگی ها و در دست گرفتن مناصب سیاسی بر حسب شایستگی ها، به عنوان ابزاری برای تأمین اهداف سیاسی اسلام
اهداف طبیعی
الف) اهداف بینشی
آشنایی با محیط زیست و شرایط طبیعی زندگی، که به مثابه ی آیت و موهبت های الهی اند.
شناخت تأثیرات محیط زیست و زندگی فردی و اجتماعی بر یکدیگر
آشنایی با راه های حفاظت از محیط زندگی و بهداشت آن
آگاهی از حقوق و وظایف شرعی و قانونی انسان نسبت به طبیعت و منابع طبیعی
عن رسول الله (ص): للدّابَّه علی صاحِبِها ستُّ خصالٍ: یعلِفُها إذا نزل؛ و یعرِضُ علیها الماءَ إذا مرَّبه؛ ولا یضربُها إلّا علی حقٍّ: و لا یَحمِلها ما لا تُطیق؛ و لا یُکَلِّفُها من السیرِ إلّا طاقَتَها؛ ولا یقِفُ علیها فواقاً: (31) چهارپا بر صاحبش شش حق دارد: وقتی از آن پیاده می شود به آن خوراک بدهد؛ و هنگامی که از آب رد می شود به او آب دهد و بی جهت او را نزند و بیش از توانش بر او بار نگذارد و به اندازه ی توانش او را راه ببرد، و میان دو شیر دوشیدن بر روی آن نایستد؛ ما من دابهٍ طائِرٍ و لا غیرهِ یُقتَلُ بغیر الحقِّ إلا سَتُخاصمُهُ یوم القیامه: (32) هیچ حیوانی به ناحق کشته ای نیست، اعم از پرنده و غیر پرنده مگر آن که روز قیامت با او به ستیز برمی خیزد؛ مَن مَثَّلَ بحیوانٍ فعلیهِ لعنَهُ اللهِ و الملائِکَهِ و الناس أجمعین: (33) کسی که حیوانی را مثله و قطعه قطعه کند لعنت خداوند، فرشتگان و همه ی مردم بر او باد؛ ... وَ لا تَقطَعُوا شجراً إلّا أن تَضطَرُّوا إلَیها ...: (34) و جز در موارد ضرورت درختی را قطع نکنید؛ ... وَ لا تُحرِفُوا النخلَ و لا تُغَرِّقُوُه بالماءِ و لا تقطَعُوا شجره مثمرّهً و لا تُحرِقوا زَرعا ...: (35) و درخت خرما را نسوزانید و آن را در آب غرق نکنید و درخت میوه دار را نبرید و زراعت را نسوزانید.ب) اهداف گرایشی
علاقه به حفظ و بهبود محیط زیست و منابع طبیعی
ج) اهداف رفتاری
حفظ و توسعه ی منابع طبیعی
بهره برداری صحیح و متناسب با نیاز از منابع طبیعی، که از نعمت های الهی اند و پرهیز از اسراف و تبذیر
اهداف عرضی ویژه
چنان که پیش از این گفتیم، اهداف عرضی ویژه، بر اساس خصوصیات و شرایط ویژه ی اشخاص یا گروه ها تعیین می شوند که طبعاً در یک علم، قابل شماره و تعیین نیستند. اما اینک می خواهیم ببینیم این اهداف اساساً چه نسبتی با اهداف عرضی مشترک دارند و چگونه باید آنها را در موارد مختلف تعیین کرد.اهداف طولی عادی
بنابر مبنای « تدریجی بودن عالم ماده و موجودات متعلق به ماده» که در مبانی هستی شناختی مورد بحث قرار گرفت، و نیز مبنای « تدریجی بودن تغییرات روح و بدن» که در مبانی انسان شناختی به آن اشاره شد، تعلیم و تربیت امری تدریجی است و اهداف تعلیم و تربیت نیز به تدریج تحقق می یابند. تدریجی بودن تحقق اهداف تعلیم و تربیت مقتضی آن است که برای تعلیم و تربیت، به جز اهداف عرضی، اهداف طولی نیز تعیین شود. برای مثال، برنامه ریزان تعلیم و تربیت، در طراحی یک دوره ی آموزشی، مقاطع سنی مختلفی را تعیین می نمایند و برای هر مقطع، اهدافی خاص را معین می کنند. در تعیین مقاطع مختلف سنی، به طور معمول، افراد متوسط در نظر گرفته می شوند. چنانچه اهداف طولی تعلیم و تربیت بر اساس اشخاص و شرایط عادی و عمومی تعیین شوند، آنها را اهداف طولی عادی می نامیم.الف) بر اساس مراحل رشد
هدف در هر مرحله از مراحل مختلف تعلیم و تربیت بر اساس مراحل رشد، تقویت قابلیت ها و استعدادهای خاص آن مرحله و جهت دهی آنها به سمت هدف نهایی تعلیم و تربیت اسلامی است. ذیلاً با تفکیک مراحل تعلیم و تربیت بر اساس مراحل رشد، به ذکر نمونه هایی از اهداف هر مرحله اشاره می کنیم:اهداف مرحله ی زمینه سازی ( پیش زادی)
شناخت تأثیر ویژگی های نسبی، اعتقادی و اخلاقی پدر و مادر بر فرزند؛اهداف مرحله ی سیادت
فراهم کردن زمینه ی رشد اندام های حسی - حرکتی با آزاد گذاردن هدایت شده ی کودک در انجام انواع فعالیت های بدنی و کسب تجارب مختلف حسی - حرکتی؛اهداف مرحله ی اطاعت
آموزش خواندن و نوشتن؛اهداف مرحله ی وزارت
تبیین جهان بینی و ارزش های والای اسلام در ابعاد مختلف فردی، فرهنگی - اجتماعی، اقتصادی و سیاسی؛اهداف مرحله ی حمایت ( بزرگسالی)
ارتقای بینش های درست و تصحیح بینش های نادرست؛ب) بر اساس پیش نیازهای منطقی
هدف در هر مرحله، تأمین پیش نیازهای منطقی اهداف مرحله ی بعد است. بر این اساس، در مرحله بندی اهداف از جهت مزبور، باید نکات زیر رعایت شود:ج) بر اساس اولویت های ساختاری
هدف در هر مرحله، انجام فعالیتی است که صرف نظر از محتوا، فعالیت های بعدی تعلیم و تربیت را به لحاظ اجرا تسهیل می سازد. بر این اساس، در سامان دهی مجموعه ی فعالیت های مربوط به تعلیم و تربیت، عموماً بهتر است اهداف ساختاری به ترتیب زیر دسته بندی شوند:د) بر اساس اولویت های محتوایی
هدف در هر مرحله، ارائه ی محتوایی است که به نحوی بر ارائه ی محتواهای دیگر اولویت داشته باشد. این اولویت با این ملاک که مرحله ی قبل بتواند راه را برای ورود به مرحله ی بعد هموارتر کند یا از جهت دست یابی به هدف نهایی تعلیم و تربیت اسلامی ( قرب به خدا) ضرورت و اهمیت بیشتری داشته باشد تعیین می شود. بر این اساس، رعایت اولویت های زیر در تعیین اهداف تعلیم و تربیت اسلامی لازم است:اهداف عمومی و تخصصی
پیش از این اهداف طولی عادی را به دو دسته اهداف عمومی و تخصصی تقسیم کردیم. تعیین اهداف عمومی و تخصصی از میان مراتب مختلف اهداف طولی عادی، مبتنی بر متغیرهایی است. در اینجا ابتدا به اهداف عمومی می پردازیم و به فهرستی از متغیرهایی که اهداف عمومی باید با توجه به آنها تعیین شوند، اشاره می کنیم و سپس درباره ی اهداف تخصصی سخن می گوییم. برای تعیین اهداف عمومی باید به سه متغیر توجه داشت:1- نیازها
مقصود از نیازها، آن دسته از نیازهای تعلیمی و تربیتی است که عموم افراد برای وصول به اهداف انسانی ناگزیر از تأمین آنها هستند. برای مثال، تعلیم آن دسته از معارف و شکوفایی آن دسته از استعدادها که نجات از شقاوت و عذاب الهی و دست یابی به سعادت اخروی در گرو تحصیل آنهاست، از جمله نیازهایی هستند که اهداف عمومی تعلیم و تربیت باید همواره با توجه به آنها و در جهت تأمین آنها تعیین شوند. همچنین امکان تأمین زندگی متعارف و رهایی از خطرها، محرومیت ها و رنج و مشقت های طاقت فرسا در بخش های ضروری زندگی، از جمله نیازهای عمومی است که در تعیین اهداف عمومی باید به آنها توجه داشت. سواد خواندن و نوشتن و آشنایی با قوانین اجتماعی ضروری، از جمله مقررات عبور و مرور عادی، می تواند از این نوع باشد. همچنین ممکن است در شرایط جنگ، برخی آموزش ها برای عموم افراد، لازم و ضروری باشند که در این صورت، باید در اهداف عمومی - هرچند در تعلیم و تربیت غیررسمی - به آنها توجه شود.2- امکانات عمومی تعلیم و تربیت
صرف نظر از این که در هر شرایطی عموم افراد جامعه، چه نیازهایی دارند، برای تعیین اهداف عمومی، باید امکانات عمومی تعلیم و تربیت را نیز در نظر گرفت. مقصود از امکانات عمومی، فراهم بودن عوامل تعلیم و تربیت برای عموم افراد و امکان رفع موانع آن برای افراد عادی جامعه است. روشن است که فراهم کردن عوامل و رفع موانع، وابسته به متغیرهای اجتماعی فراوانی است و تعیین اهداف عمومی تعلیم و تربیت، از این جهت نیز تابع شرایط موجود خواهد بود.3- اولویت ها
با در نظر گرفتن مجموع نیازها و نیز امکانات عمومی تعلیم و تربیت، ممکن است لازم باشد، میان این نیازها اولویت گذاری شود. طبیعی است که تعیین اولویت ها نیز، بسته به شرایط، قابل تغییر است. برای مثال، چنانچه نتوانیم عموم افراد را تا بیست سالگی تحت پوشش تعلیم و تربیت رسمی عمومی قرار دهیم، ممکن است بتوانیم با تعیین سرفصل های ضروری تر، تعلیم و تربیت عمومی را در محدوده ی هیجده سالگی اجرا کنیم. به این ترتیب باید اهداف عمومی، متناسب با اولویت ها از میان نیازهای عموم افراد جامعه تعیین شوند.اهداف طولی ویژه
مقصود از اهداف طولی ویژه، اهدافی است که متناسب با شرایط خاص اشخاص یا گروه ها در مراتب رشد و تکامل شان تعیین شوند. طبعاً این شرایط را نمی توان در محدوده ی خاصی منحصر کرد و تنها می توان گفت شرایط آنها با عموم افراد متفاوت است. برای مثال، حدود مرزی در مراتب رشد، برای کسانی که بهره ی هوشی بالاتر یا پایین تری نسبت به افراد عادی دارند، با افراد عادی متفاوت است. تعیین اهداف طولی و تفکیک اهداف عمومی و تخصصی برای این اشخاص و گروه ها به ویژگی های آنها وابسته است و طبعاً باید با توجه به ملاک های سه گانه ای که در تعیین اهداف طولی عمومی و تخصصی عادی مورد بحث قرار گرفتند، یعنی نیازها، امکانات و اولویت ها و البته در محدوده ی خاص اشخاص و گروه های مزبور تعیین شود. این که هر دسته از این ویژگی ها مقتضی چه اهداف طولی عمومی و تخصصی است، عموماً با استفاده از تجارب مشابه و نهایتاً آزمون های تجربی، و ارزیابی نتایج، قابل بررسی است.پینوشتها:
1- یوسف 67.منبع: گروه نویسندگان؛ زیر نظر محمد تقی مصباح یزدی؛ (1390)، فلسفه تعلیم و تربیت اسلامی، تهران: مؤسسه فرهنگی مدرسه برهان (انتشارات مدرسه)، چاپ دوم
برای مشاهدۀ منبع این مطلب اینجا کلیک نمایید.