مبانی تعلیم و تربیت از دیدگاه امام خمینی(ره)

به فرموده امام خمینی(س) تزکیه، تقدم بر تعلیم دارد و باید در سرلوحه برنامه تربیتی اسلام قرار گیرد. به زعم ایشان، خودسازی و انسان سازی از جمله مبانی تربیتی مکتب اسلام بوده و این باید از اهم رسالت های دانشگاه ها و مراکز آموزشی باشد. وی رسیدن به مدینه فاضله را تنها در گرو تربیت های صحیح اسلامی ـ انسانی همه افراد جامعه می دانست.

اهداف تعلیم و تربیت اسلامی (4)

اهداف سیاسی

الف) اهداف بینشی

شناخت مبانی سیاسی اسلام، مانند مشروعیت الهی حکومت و ابزاری بودن قدرت، اهداف سیاسی اسلام، مانند تحقق عدالت و تشکیل جامعه ی توحیدی، و حقوق و وظایف متقابل حاکم و مردم در اسلام

قرآن کریم: ... إِنِ الْحُکْمُ إِلاَّ لِلَّهِ...: (1) حاکمیت تنها از آن خداوند است؛ لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَیِّنَاتِ وَ أَنْزَلْنَا مَعَهُمُ الْکِتَابَ وَ الْمِیزَانَ لِیَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ...: (2) به راستی پیامبران خود را با دلایل آشکار فرستادیم و با آنها کتاب و میزان نازل کردیم تا مردم به قسط و عدل به پا خیزند؛ وَ إِنَّ هٰذِهِ أُمَّتُکُمْ أُمَّةً وَاحِدَةً وَ أَنَا رَبُّکُمْ فَاتَّقُونِ: (3) و همانا این امت شماست که امتی یگانه است و من پروردگار شما هستم؛ پس از من پروا داشته باشید.

اهداف تعلیم و تربیت اسلامی (3)

ج) اهداف رفتاری

جانبداری آگاهانه و عمومی از باورها، ارزش ها و سنن اصیل اسلامی و افتخار به مفاخر اسلامی و بزرگان دین و در رأس آنها پیشوایان معصوم علیهم السلام به عنوان برترین اسوه های انسانی

عن الصادق (ع): ثَلاثٌ هُنَّ فَخرُ المومنِ و زینُهُ فی الدنیا و الآخرَه: الصّلاهُ فی آخر اللَیل، و یَأسُهُ مِمّا فی أیدِی الناس وَ وِلایَتُهُ الإمامَ مِن آلِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آلِه ...: (1) سه چیز مایه ی افتخار مؤمن و زینت او در دنیا و آخرت است: نماز در آخر شب، ناامیدی در آنچه در دست مردم است و ولایت امام از خاندان پیامبر اسلام (ص).

ارتقای سطح دانش و فرهنگ عمومی و فراگیر شدن باورها و ارزش های اسلامی در جامعه

التزام عملی به قوانین و مقررات اجتماعی اسلام

تبعیت نکردن از باورها، ارزش ها، بدعت ها و رسوم خرافی و مخالف با اسلام و مظاهر فرهنگی - اجتماعی بیگانه و مخالفت با آنها

قرآن کریم: وَ قَرْنَ فِی بُیُوتِکُنَّ وَ لاَ تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجَاهِلِیَّةِ الْأُولَى: (2) و در خانه هایتان قرار گیرید و مانند دوران جاهلیت نخستین، خود آرایی نکنید؛ قُلْ یَا أَهْلَ الْکِتَابِ لاَ تَغْلُوا فِی دِینِکُمْ غَیْرَ الْحَقِّ وَ لاَ تَتَّبِعُوا أَهْوَاءَ قَوْمٍ قَدْ ضَلُّوا مِنْ قَبْلُ وَ أَضَلُّوا کَثِیراً وَ ضَلُّوا عَنْ سَوَاءِ السَّبِیلِ‌: (3) بگو ای اهل کتاب در دین خود به ناحق غلو نکنید و از پی خواهش های قومی که خود گمراه شدند و بسیاری را نیز گمراه کردند و از راه راست منحرف شدند نروید.

اهداف تعلیم و تربیت اسلامی (2)

اهداف شخصی

الف) اهداف بینشی

شناخت حقیقت وجود خود و کمال حقیقی آن

عن أمیر المؤمنین (ع): غایَهُ المعرفهِ أن یعرِفَ المَرءُ نفسَه: (1) نهایت معرفت، خودشناسی است؛ نالَ الفوزَ الاکبرِ من ظَفَرِ بمعرفهِ النَّفس: (2) کسی که به شناخت خود نائل آید به بالاترین رستگاری دست یافته است؛ مَن عَرَفَ نفسه عرفه ربَّه: (3) آن که خود را بشناسد، پروردگارش را شناخته است؛ مَن لَم یَعرِف نَفسَه بَعُدَ عن سَبیلِ النَّجاه و خَبَطَ فی الضَّلال و الجَهالات: (4) کسی که خود را نشناسد از راه نجات دور می شود و به بیراهه گمراهی و نادانی ها مبتلا می گردد.

شناخت جایگاه انسان در نظام آفرینش

قرآن کریم: وَ لَقَدْ کَرَّمْنَا بَنِی آدَمَ وَ حَمَلْنَاهُمْ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ وَ رَزَقْنَاهُمْ مِنَ الطَّیِّبَاتِ وَ فَضَّلْنَاهُمْ عَلَى کَثِیرٍ مِمَّنْ خَلَقْنَا تَفْضِیلاً: (5) و به تحقیق که فرزندان آدم را گرامی داشتیم و آنها را در خشکی و دریا ] بر مرکب ها[ حمل کردیم و از روزی های پاکیزه روزی شان کردیم و آنها را بر بسیاری از آفریدگان خود برتری کامل دادیم؛ لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسَانَ فِی أَحْسَنِ تَقْوِیمٍ ‌ثُمَّ رَدَدْنَاهُ أَسْفَلَ سَافِلِینَ ‌إِلاَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ فَلَهُمْ أَجْرٌ غَیْرُ مَمْنُونٍ‌: (6) همانا انسان را در بهترین صورت آفریدیم، سپس او را به پست ترین جای باز گرداندیم، مگر کسانی که ایمان آورند و عمل صالح انجام دادند که پاداشی بی پایان دارند.

اهداف تعلیم و تربیت اسلامی (1)

در این نوشتار ابتدا به اهمیت و ضرورت بحث از اهداف تعلیم و تربیت اسلامی اشاره می کنیم، سپس معنای هدف و مقصود از آن را در تعلیم و تربیت بیان می کنیم، آنگاه به بیان انواع اهداف تعلیم و تربیت اسلامی می پردازیم و سپس براساس مبانی پیش گفته، آن اهداف را مشخص می کنیم. گرچه مشخص نمودن همه ی اهداف تعلیم و تربیت اسلامی بر عهده ی فلسفه ی آن نیست، اما مقصود در اینجا عمدتاً نشان داد چگونگی تعیین اهداف و رابطه آنها با یکدیگر و ذکر مصادیقی برای اهداف از باب نمونه است. بنابراین، نمی توان ادعا کرد که اهداف تعلیم و تربیت اسلامی منحصر در مصادیق مذکور است.

اهمیت و ضرورت بحث

هدف، تعیین کننده ی جهت و مقصد حرکت است و برای مصون ماندن از انحراف در مسیر، باید از پیش به دقت معلوم باشد. چنان که دیدیم تعلیم و تربیت، فرایندی است هدف مند و به این جهت، تعیین هدف در تعلیم و تربیت، جهت دهنده و تعییین کننده ی مقصد و مقصود از فعالیت های متنوعی است که در عرصه ی تعلیم و تربیت صورت می گیرند. از آنجا که تفاوت در هدف گذاری تعلیم و تربیت در تعیین سایر مؤلفه های آن نیز تأثیر می گذارد. به نظر می رسد اولین و مهمترین کار برای متمایز ساختن تعلیم و تربیت اسلامی از دیدگاه های رقیب، تعیین دقیق هدف یا اهداف آن است. اما پیش از آن، مناسب است هدف را تعریف کنیم و مقصود از آن را در تعلیم و تربیت توضیح دهیم.